Yaşam hakkı v. ölme hakkı: Avrupa insan hakları sözleşmesi'ne taraf ülkelerde ölme hakkına yönelik farklı yaklaşımlar

Abstract

Kişisel özerkliğin sınırlarına dair son yıllarda en çok tartışılan konulardan biri olan ölme hakkı, kişinin kendi ölüm zamanını ve şeklini seçme hakkını ifade etmektedir. Tedavisi olmayan sancılı bir hastalıktan kurtulmak veya kimseye muhtaç olmamak isteği gibi çeşitli sebeplerden ötürü hayatını kendi tercih ettiği bir zamanda sona erdirmek isteyen insanlar, doktorlarından ötenazi (euthanasia) veya yardımlı intihar (assisted suicide) talep etmektedir. Geçmişte Nazi Almanya’sının uyguladığı, “yaşamaya değer bulunmayan” bireyleri öldürme politikasının gölgesini hala üzerinde taşıyor olsa da aslında etimolojik olarak “güzel ölüm” anlamına gelen ötenazi kavramı, ayırt etme gücüne sahip bir bireyin açık ve bağımsız talebi üzerine hayatının aktif bir şekilde sonlandırılmasını ifade etmektedir. Yardımlı intihar ise, ayırt etme gücüne sahip bir bireyin açık ve bağımsız talebi üzerine hayatına son vermesine yardım etmek demektir. Bu yardım bir doktor tarafından sağlandığında, doktor yardımlı intihar olarak da adlandırılabilmektedir. Ötenazi ile yardımlı intihar arasındaki fark, ölüme sebebiyet veren son eylemi kimin gerçekleştirdiğidir. Ötenazide bu eylemi üçüncü bir kişi gerçekleştirmekteyken, yardımlı intiharda hayatına son vermek isteyen kişi kendisi gerçekleştirmektedir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), kişisel özerklik vurgusunun ağır bastığı içtihadında ölme hakkını Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin (AİHS) 8. maddesinde düzenlenen özel ve aile hayatına saygı hakkı kapsamına almış ve böylelikle ölme hakkını AİHS tarafından korunan bir hak olarak tanımlamıştır.1 Fakat kişisel özerkliğin bir ifadesi olan ölme hakkının, devletlerin AİHS 2. maddesi uyarınca yaşam hakkının korunmasına yönelik gerekli önlemleri almak üzere taşıdıkları pozitif yükümlülükler karşısında dengelenmesi gerekmektedir. Yaşam hakkının korunması karşısında ölme hakkının nasıl değerlendirileceği, kişisel özerkliğin veya başka bir deyişle kişinin kendi kaderini tayin hakkının sınırlarının nerede çizileceği, birçok farklı tartışmayı içinde barındıran bir konudur. Üye devletlerin arasında fikir birliği olmaması dolayısıyla AİHM, konunun esasına ayrıntılı olarak girmekten ziyade usule yönelik değerlendirmelere yoğunluk vermiş, böylelikle AİHS 2. ve 8. maddeler arasında dengenin nasıl sağlanacağı muhakemesini üye devletlerin takdir yetkisine bırakmıştır. AİHS taraf ülkelerinin birçoğunda ötenazi ve yardımlı intihar suç teşkil etse de, ölme hakkının uygulanmasına izin veren “müsamahakâr” ülkeler de mevcuttur. En liberal yaklaşımlardan birine sahip olan İsviçre’de yardımlı intihar uygulaması, Ceza Kanunu’ndaki bir boşluğa dayanmakta ve çoğunlukla yardımlı intihar organizasyonları tarafından gerçekleştirilmektedir. Birçok kez meclis gündemine getirilmiş olsa da yasal düzenlemesi yapılmayan yardımlı intihar uygulaması, daha ziyade organizasyonların elinde şekillenmiştir. İsviçre’de ikamet etmeyenlere yardımlı intihar hizmeti sağlanmasının önünde yasal bir engel bulunmaması dolayısıyla bazı organizasyonların yabancılara da hizmet vermesi “ölüm turizmi” kavramının doğuşuna neden olmuştur.2 Her ne kadar intihara yardım eden kişinin doktor olması şartı aranmasa da, yardımlı intihar reçeteye tabi sodyum pentobarbital adlı bir ilaç vasıtasıyla sağlandığı için, bu sürecin doktorlardan bağımsız yürütülmesi pratikte mümkün değildir. Yasal düzenlemeye giden ilk AİHS taraf ülkesi olan Hollanda, öncesinde müsamaha gösterilen ve zaman içerisinde mahkeme kararları ile tabipler birliğinin yorumlamalarıyla şekillenen ötenazi ve yardımlı intihar uygulamalarının hukuki çerçevesini 2001 yılında Talep Üzerine Yaşamın Sonlandırılmasının Kontrolü ve Yardımlı İntihar Yasası’nda düzenlemiştir.3 Hollanda’da ikamet etmeyenlere ötenazi veya yardımlı intihar sağlanması yasaklanmamış olsa da, doktorluk mesleğinin gerektirdiği özen ve ihtimamın (medical due care criteria) gösterilmesi hususunda mahkemelerin daha hassas olması sebebiyle İsviçre’deki gibi ölüm turizminde yoğunluk görülmemektedir. Hollanda’nın ardından Belçika da kendi Ötenazi Yasası’nı 2002 yılında kabul etmiştir.4 Yasa sadece ötenaziyi düzenlese de, hastanın son eylemi gerçekleştirebileceği fiziki kapasitesi olması halinde yardımlı intihar uygulanması yazılı olmayan bir kural olarak değerlendirilmektedir. Lüksemburg ise 2009 yılında ötenazi ve yardımlı intiharı düzenleyerek ölme hakkını uygulayan 4. Avrupa Konseyi ülkesi olmuştur.5 Ölme hakkı uygulamasının yerleştiği bu dört AİHS taraf ülkesi dışında da ölme hakkı tartışılagelmektedir. 2021’de Avusturya ve İspanya ölme hakkını düzenleyen yasalar geçirerek uygulamaya izin veren ülkeler arasına girmişlerdir.6 Alman Federal Anayasa Mahkemesi ve İtalyan Anayasa Mahkemesi yardımlı intihar yasağının bazı koşullarda kişinin kendi kaderini tayin hakkını ihlal edebileceğine hükmetmişlerdir.7 Henüz iki ülkede de herhangi bir yasal düzenlemeye gidilmemiştir. Portekiz, İrlanda, Fransa ve İngiltere meclislerinde de ölme hakkına ilişkin yasa tasarıları gündeme getirilmiş, fakat oy çokluğu ile reddedilmiştir. Türkiye’de ötenazi ve yardımlı intihar suç teşkil etmekte, şu ana kadar bahsi geçen ülkelerin aksine kamuoyunda da ölme hakkı lehinde güçlü bir talep görülmemektedir. Tebliğde, ötenazi ve/veya yardımlı intihar uygulaması olan “müsamahakâr” AİHS taraf ülkelerinde yaşam hakkı ile ölme hakkı arasındaki dengenin yasal çerçevede nasıl sağlandığı karşılaştırmalı olarak irdelenecektir.